Het klassieke veiligheidscredo schrijft uitgebreide analyse van fouten en calamiteiten voor. Maar dit werkt vaak averechts. Meer winst – en motivatie! – valt te halen door te leren van wat dagelijks goed gaat.
‘Ik heb het gevoel dat ik gezien word als een potentieel disfunctionerende dokter. En dat ik van alles moet doen om te bewijzen dat ik dat niet ben. In plaats van dat ik gezien word als de gedreven professional die ik ben, die om 7 uur ’s ochtends in het ziekenhuis is om de poli voor te bereiden…’ (Quote geïnterviewde medisch specialist.1)
Deze uitspraak illustreert hoe in ons huidige patiëntveiligheids- en kwaliteitsdenken, de nadruk vooral ligt op wat er verkeerd gaat, waarom fouten gemaakt worden en wie daarvoor verantwoordelijk is. Dit lijkt te zijn versterkt in een tijdperk waarin de sfeer in de zorg is verzakelijkt. Verantwoording afleggen en kwaliteitsregistraties zijn een centrale rol gaan spelen. Dit leidt tot een ‘afvinkmoeheid’ bij professionals, verbeterplannen die niet altijd aansluiten bij de alledaagse praktijk en angst om fouten te maken en daarop afgerekend te worden. Een zorgelijk gevolg van deze focus op verantwoording, is een negatief effect op de bevlogenheid en de werksfeer van dokters.
Safety I en II
Het huidige kwaliteitsdenken (volgens de benadering Safety I) ziet veiligheid als ‘zorgen dat er zo weinig mogelijk fout gaat’. De zorgprofessional is een onbetrouwbare variabele, een probleem dat zo nodig opgelost moet worden. Het doel van Safety I is het opsporen van de oorzaak van een incident. Zoals iedere ziekte een oorzaak heeft die gediagnosticeerd en behandeld kan worden, zo zou ieder incident een oorzaak hebben die gevonden en gerepareerd kan worden. Het huidige systeem is op deze manier ingericht, terwijl onderzoek laat zien dat het oorzaak-gevolgmodel alleen niet meer toereikend is om patiëntveiligheid te optimaliseren.2
Volgens Hollnagel e.a., de grondleggers van de Safety II-benadering, betekent veiligheid ‘ervoor zorgen dat er zoveel mogelijk goed gaat’.3 Er gaat zoveel goed, omdat zorgprofessionals zich aanpassen aan dat wat nodig is om de beste zorg te leveren, niet omdat ze strikt doen wat protocollen voorschrijven. De zorgprofessional is in deze benadering dan ook de oplossing in plaats van het probleem. In dit nieuwe denken staat aandacht voor de mens als professional centraal (zie tabel). In Nederland wordt deze manier van denken omarmd door de netwerkorganisatie ‘Tijd voor verbinding’, waarin vijf brancheorganisaties (FMS, NFU, NVZ, Patiëntenfederatie Nederland en V&VN) een bottom-upbeweging van professionals initiëren om mede vanuit dit perspectief gezamenlijk de patiëntveiligheid te verbeteren. Het doel: aandacht hebben voor, en expliciet zichtbaar maken van dat wat dagelijks goed gaat. De focus ligt hierbij op de professionals: op het vergroten en ondersteunen van hun aanpassingsvermogen en veerkracht (‘resilience’). De aandacht meer te richten op persoonlijke kwaliteiten en talenten, draagt hieraan bij.
Safety I
Saftey II
Motivatie en bevlogenheid
Naast bijdragen aan kwaliteit en veiligheid, kan het ook op persoonlijk vlak meerwaarde opleveren. De Safety II-benadering benadrukt de kwaliteiten van de professionals. De positieve psychologie, een wetenschappelijke stroming die zich richt op talenten, motivatie en (werk)tevredenheid, laat zien dat een dergelijk ‘strength-based’ klimaat (een omgeving waarin er vooral gebruik wordt gemaakt van talenten), een boost geeft aan gedrevenheid en zelfredzaamheid. Je wordt er proactiever, empathischer en creatiever van, je gaat beter presteren. Het mooie van deze benadering is dat je leert en groeit vanuit positiviteit, vanuit wat er al wél is. Je hoeft niets nieuws, of iets anders te doen. Je hoeft ‘alleen maar’ meer te doen van wat er al in jezelf, het team of de organisatie zit. Dat motiveert over het algemeen meer dan alleen focussen op wat niet goed gaat. En laten motivatie en bevlogenheid nu net thema’s zijn die momenteel in de zorg enorm onder druk staan.
Het is overigens goed om te benadrukken dat Safety I en Safety II naast elkaar moeten bestaan. Er valt de meeste winst te behalen op het gebied van patiëntveiligheid en kwaliteit als we beide benaderingen combineren. Bij incidenten en calamiteiten zullen de oorzaken moeten worden onderzocht en moeten we tegelijkertijd begrijpen hoe het komt dat zaken meestal goed gaan. Je kunt daarbij het goede van Safety I behouden en er in de juiste balans de positieve benadering naast zetten.
Je wordt er proactiever, empathischer en creatiever van
Positieve manipulatie
Het klinkt eenvoudig, ‘gewoon’ even anders kijken naar veiligheid. Maar in de praktijk is er meer nodig: het daadwerkelijk veranderen van het gedrag. Veel van ons gedrag is echter niet rationeel, maar gebeurt automatisch. Gelukkig is het mogelijk om deze niet-rationele en automatische processen te gebruiken om gedrag te veranderen. De laatste jaren zijn er diverse invloedrijke werken gepubliceerd – bijvoorbeeld van Thaler & Sunstein en van de invloedrijke psycholoog Daniel Kahneman – die laten zien op welke manier gedragsbeïnvloedingstechnieken ingezet kunnen worden om het automatische gedrag te beïnvloeden.4 5 Technieken die gebruikmaken van kennis over de kracht van – positieve – incentives, de impact van de groep, de drijvende kracht van – positieve – emotionele reacties op het automatische gedrag. Dit wordt ook wel positieve manipulatie genoemd: een subtiel duwtje geven in de gewenste richting. Dat is gemakkelijker dan heel nieuw gedrag aanleren.
Met de volgende tips, gebaseerd op recente literatuur gericht op positieve psychologie, essentie van dokter zijn, Safety II en gedragsbeïnvloeding, kunt u zelf hiermee experimenteren.
1. Kijk naar wat goed gaat en vier je successen
Schat op waarde wat al goed gaat en besteed daar expliciet aandacht aan. Dus start een vergadering eens met bespreken van zaken waar je goed op terugkijkt, waar je tevreden over bent.
2. Focus op frequentie in plaats van ernst
In het huidige veiligheidsdenken gaat men impliciet uit van het adagium ‘hoe ernstiger de casus des te meer kun je ervan leren’. Focus ligt daarbij op calamiteiten en ernstige incidenten, zaken die voor iedereen zichtbaar zijn. De Safety II-benadering zet daartegenover dat kleine aanpassingen die in het functioneren van alledag veel voorkomen, juist veel meer winst opleveren dan één grootse aanpassing van een zeldzaamheid. Denk bijvoorbeeld aan het effectiever gebruikmaken van digitale mogelijkheden en reduceren van de bureaucratisering van het werk.
3. Het goede gesprek centraal
Een open deur, en daarom zo belangrijk. Het goede gesprek tussen jou en je patiënt, uiteraard. En ook tussen jou en je collega’s, met je medewerkers en ook met bestuurders, regelgevende en toezichthoudende instanties. Heb het in dit soort gesprekken eens over de essentie van je vak. En kijk op organisatieniveau of er meer op Safety II-niveau gekeken kan worden naar calamiteitenanalyses en verbetermaatregelen.
4. Investeer in comradeship en zet in op talenten
Werken in de zorg is teamwork. Als je team een geoliede machine is, haal je meer voldoening uit je werk, zijn de kwaliteit en veiligheid beter en zijn patiënten tevredener.
Wat helpt om zo’n sfeer van verbondenheid, verantwoordelijkheid en veiligheid te creëren?
Leren-delen-dealen: leer van elkaar en bespreek medisch-inhoudelijke casuïstiek, deel ervaringen en kwetsbaarheden, deal samen met incidenten, steun en zorg voor je collega’s.
Creëer het optimale elftal: kijk waar een ieder goed in is en zet elkaar in op deze talenten en kwaliteiten.
Heb het eens over de essentie van je vak
‘We hebben pas geleden als team eens teruggekeken naar wat we allemaal hebben bereikt de afgelopen periode. Daarvan kwamen we met elkaar echt in een lekkere flow terecht en dan merk je dat alles zoveel gemakkelijker gaat en iedereen lekkerder in z’n werk zit.’ (Quote geïnterviewde medisch specialist1)
Auteurs
Myra van den Goor MD/PhD, CEO & senior researcher Q3, Postacademische Ontwikkeling & Opleiding
Tiuri van Rossum PhD, assistant-professor, School of Health Professions Education, Maastricht University
Fedde Scheele MD/PhD, professor Health Systems Innovation and Education, VUmc
